Onbekende Nederlanders

Rond mijn zesde was ik, als ik de volwassenen van destijds moet geloven, een beetje berucht om de manier waarop ik bij bakker, slager en buurtsuper mensen kon staan aanstaren. Stel je een sproetig kind voor met schrikbarende x-benen, een strenge blik en haar duim stevig in haar mond. Zo stond ik oplettend en nogal langdurig vreemden in me op te zuigen.
Sommige volwassenen vonden het wat eng en vreesden ‘absences’, maar onze huisarts bromde dat het een logische bijkomstigheid was van een kennelijk onomstotelijk feit: ik was een tamelijk raar kind.
Wie niet in ideale omstandigheden is opgegroeid, weet hoe je dan decennia later kunt ontdekken dat je zelf destijds misschien toch niet zo raar was als je omgeving. Mij is dat ook overkomen. En achteraf denk ik dat ik daarom misschien graag alledaagse vreemden bestudeerde. Juist als je eigen omstandigheden niet helemaal betrouwbaar zijn, kan daarvan een betoverende, geruststellende aantrekkingskracht uitgaan. Ik vermoed dat die voor mij nooit helemaal is verdwenen.

In mijn stukjes voor de krant mijd ik bekende Nederlanders. Soms glipt er toch eentje doorheen, maar die lijkt dan algauw verdacht veel op een onbekende Nederlander. De ex-staatssecretaris die hummend van tevredenheid zijn nieuwe beroep van buschauffeur zit uit te oefenen. De zanger die opgewekt een elektrische tandenborstel repareert.
Sinds ik in 2011 in NRC over onbekende Nederlanders begon te schrijven (en dat vier jaar later voortzette in de Volkskrant), rijd ik nu tien jaar door Nederland om gemiddeld twee keer per week met onbekende Nederlanders te praten. Ik schat over een kleine duizend onbekende Nederlanders te hebben geschreven, een fractie van 17 miljoen mensen. ‘De’ Nederlander blijft dus nog onvindbaar, wat koningin Máxima al vroeg doorhad. Ik ben daar ook niet naar op zoek, en al helemaal niet naar ‘de gewone Nederlander’, toch al meer een politieke uitvinding, die bijna altijd dient om mensen tegen elkaar uit te spelen. Trap er niet in. Écht gewone Nederlanders noemen zichzelf trouwens ‘gewone mensen’.
Bekende Nederlanders doen het intussen uitstekend in de media. Ze bevolken talkshows die scoren en mogen daar over zaken tot ver buiten hun expertise hun mening geven. Andere bekende Nederlanders kunnen reageren en voor je het weet heb je het debat van de dag.
Bekende Nederlanders geven lange interviews in kranten en tijdschriften over, nou ja, de complete bekende Nederlander. Inclusief jeugd of ziekte, zo laat de bekende Nederlander zien dat hij is zoals iedereen, vooral wanneer hij een boek of film of album te verkopen heeft.
Ook in kwaliteitskranten krijgt de bekende Nederlander zijn plaatsje royaal toebedeeld. Lezers mopperen soms wel wat over al die bekende Nederlanders overal, maar u bent hier toch echt medeplichtig aan. Strik een bekende Nederlander en succes is verzekerd.
Ik ga niet moeilijk doen over de opmars van de bekende Nederlander. Of beter gezegd: van de bekende mens. Want dit is een internationaal fenomeen, met een logische oorzaak en een niet te onderschatten functie.
De kans is groot dat twee tieners die nu in dezelfde klas zitten elkaars muzieksmaak helemaal niet meer kennen sinds ze hun eigen playlists op Spotify hebben. Dat de buurvrouw online met andere advertenties en nieuwsberichten wordt bestookt dan jij. Nu algoritmen onze interesses hardnekkig sturen, sterft de collectieve beleving langzaam uit. Nieuwe politieke splinterpartijen: al bijna een kwestie van lifestyle. Onze intuïtie voor de ideeën van een ander gaat intussen kopje-onder in die zee van allerindividueelste keuzemogelijkheden.
Soms ben ik bang dat mensen daardoor steeds meer interesse in de onbekende vreemde zullen verliezen: iedereen kan nu stralend middelpunt zijn van zijn eigen comfortabele online-universum, waar je van muzieksmaak tot politieke voorkeur en opinies op je wenken wordt bediend. Waar volop aandacht is te krijgen via likes. Die ander lijkt dan al snel een buitenstaander.
Eeuwen wezen geestelijken of autoriteiten de weg in het leven, nu doen bekende mensen dat. Minder dwingend, want dwang trekken moderne Nederlanders niet meer, daarom heten bekende mensen nu ‘inspirerend’ en hun mening ‘spot on’. Of juist niet natuurlijk, maar dat biedt ook duidelijkheid. Zo fungeren bekende Nederlanders in de media net zo goed als baken. Om hen heen vind je wat nog over is aan gezamenlijkheid.
Elke kwestie krijgt zijn eigen bekende hoofden. Neem de trouwe ic-arts Diederik Gommers, die in de coronacrisis een bliksemcarrière als bekende Nederlander maakte. Gommers voorziet duidelijk in een behoefte aan iemand die richting geeft in de chaos. Wat vindt Gommers ergens van? Dan willen veel mensen dat graag óók vinden. Behalve toen hij vrouwen adviseerde om, met het oog op het overstromen van de ziekenhuizen, voorlopig maar niet zwanger te worden. Het was een typisch voorbeeld van de ruimere stuurmansrol die de bekende Nederlander krijgt en neemt.
Nuttig hoor, bekende mensen. Maar mijn interesse in onbekende Nederlanders blijft toch het grootst.